Okruchy wspomnień – Żydzi w Kórniku

Galerie, Historia, Wideo

Reportaż oparty na wspomnieniach jednego z byłych mieszkańców Kórnika o społeczności żydowskiej zamieszkującej to miasteczko przed II Wojną Światową wraz z krótką historią ich przybycia i współmieszkania w Kórniku na przestrzeni wieków.

W Kórniku – przed laty, jak w licznych miastach i miasteczkach Polski – mieszkało wiele osób pochodzenia żydowskiego.

Już w 1505 roku, w dokumentach miejskich Poznania, pojawiła się wzmianka o Jakubie Żydzie z Kórnika. Zaś w 1507 roku, gmina żydowska Kórnika wpłaciła 2 floreny podatku z okazji koronacji Zygmunta Starego. Wielkość zapłaconej kwoty wskazuje jednak na obecność znikomej liczby obywateli tej nacji.

Dane na temat Żydów w Kórniku zachowały się jedynie z późniejszych czasów. Inwentarz majętności kórnickiej z 1653r. wymienia kilku rzeźników narodowości żydowskiej, którzy mieli obowiązek skupowania wybrakowanego bydła z folwarków pańskich.

W drugiej połowie XVII w. i w pierwszej poł. XVIII w. ludność żydowska na ogół utrzymywała się z zajęć typowo miejskich, w przeciwieństwie do ludności chrześcijańskiej, najczęściej zajmowała się  zajęciami rolniczymi. Doceniając rolę Żydów w Kórniku, ówczesny właściciel majątku kórnickiego – Zygmunt Działyński, wydał w 1715 roku przywilej, który potwierdzał dawne uprawnienia tej ludności i ich obowiązki wobec właściciela. Było to np.:

  • określenie wysokości podatków od nieruchomości miejskich i płatności w określonych terminach,
  • obowiązek zakupu sześciu ton soli i dwóch ton śledzi rocznie przez gminy ze składów pańskich,
  • zakaz warzenia piwa, zezwolono jedynie na pędzenie wódki po opłaceniu odpowiedniego podatku akcyzowego,
  • obowiązek kupowania wybrakowanego bydła i owiec z folwarków pańskich po wyznaczonej cenie
  • ponoszenie kosztów związanych z przechodzeniem lub zatrzymywaniem się wojsk.

Za to władza pańska:

  • zabezpieczyła gminę żydowską przed ingerencją czynników miejskich,
  • gwarantowała wykonywanie zajęć kupieckich,
  • swobodę wyznawania wiary
  • i prawo nabywania działek miejskich.

W okresie rządów, w Kórniku, Teofili z Działyńskich Szołdrskiej-Potulickiej (znanej obecnie jako „Biała Dama”) na terenie miasta prowadzona była ożywiona akcja osadnicza. Jako kobieta na swe czasy bardzo przedsiębiorcza, sprowadziła do Kórnika znaczną grupę ludzi zajmujących się rzemiosłem i handlem. W swoim majątku rozwinęła przetwórstwo wełny i produkcję tkanin, a w jej czasach były to dochodowe przedsięwzięcia, którymi zajmowali się rzemieślnicy żydowscy, bo to oni słynęli z wytwórstwa sukna i szerokich kontaktów handlowych. Z czasem też właścicielka majątku, korzystała prawdopodobnie również z porad dotyczących inwestowania kapitału zarobionego i pozostawionego jej przez dwóch mężów. Dzięki temu pewnie, ale również dzięki innym cechom charakteru, jakie niewątpliwie musiała posiadać, Teofila z Działyńskich Szołdrska-Potulicka uchodziła za kobietę nowoczesną, zamożną, przedsiębiorczą, która przebudowała siedzibę rodu i rozwinęła posiadłość kórnicką do znaczniejszych rozmiarów niż jej poprzednicy.

Za jej czasów, w 1767 roku została w Kórniku wybudowana przez Hillela Beniamina synagoga, na którą Teofila z Działyńskich przekazała drzewo ze swych lasów. Zbudowany wówczas drewniany dom modlitwy zaliczany był do tych architektonicznie bardziej interesujących w Wielkopolsce.

Po śmierci Teofili z Działyńskich Szołdrskiej-Potulickiej , około 1793 roku Kórnik liczył 1518 mieszkańców, w tym 632 Polaków, 636 Żydów i 250 Niemców. Wśród rzemieślników, narodowości żydowskiej było 44 krawców (na ogólną liczbę 46), którzy tworzyli własny cech, poza tym 10 rzeźników (na 14), jeden szklarz (na 2) i jedyny złotnik.

W 1809 roku na 247 domów w Kórniku, 60 zamieszkiwali Żydzi, z czego wynika, że ilość osób na 1 dom żydowski była bardzo duża.

W pierwszej połowie XIX w. ilość domów żydowskich zwiększyła się szybko dzięki ich bogaceniu się. W 1837 roku na 2 654 mieszkańców Kórnika było 1 158 Żydów. Ale już od połowy XIX w. ich ilość zmniejszała się systematycznie. Wiązało się to zapewne z wydarzeniami Wiosny Ludów i wzrostem nastrojów antyżydowskich wśród ludności polskiej, kiedy wielu Żydów współpracowało z władzami pruskimi. Od lat 50-tych notuje się liczne wyjazdy ludności żydowskiej do Ameryki.

W 1871 roku na 2 735 mieszkańców było już tylko 395 Żydów. Kiedy zaś w latach 70-tych budowana kolej z Poznania w kierunku Śląska ominęła Kórnik, liczba ludności miasta zaczęła się zmniejszać, szczególnie zaś opuszczała miasto ludność żydowska, nie widząc tutaj dla siebie szerszych perspektyw.

W 1937 roku gmina żydowska w Kórniku liczyła tylko 31 osób, w tym dziesięciu dorosłych mężczyzn, a w roku wybuchu wojny było ich 35.

Po wkroczeniu wojsk niemieckich do Kórnika, synagoga została zamknięta.

Pod koniec września 1939 roku starszy gminy żydowskiej Pawel Jaraczyński zwrócił się do komendanta miasta o zezwolenie na odbycie w bóżnicy modłów z okazji przypadającego święta „Długiej Nocy”. Zezwolenie otrzymał. Mężczyźni modły odbyli, ale w tym czasie budynek został otoczony przez wojsko i policję niemiecką, a wychodzący Żydzi zostali załadowani na samochód i wywiezieni do Poznania. Większość z nich została rozstrzelana w Forcie VII – 28 września, pozostali zaś do końca listopada 1939 r. Natomiast kobietom i dzieciom kazano w terminie do 3 listopada tego roku przenieść się do getta w Kaliszu.

Wszelkie ślady po kórnickich Żydach okupanci starali się zatrzeć. W 1942 roku rozebrano całkowicie synagogę, zaś kamienie nagrobkowe z cmentarza żydowskiego, który mieścił się u zbiegu ul. Średzkiej i ul. Parkowej, użyto do wykładania chodników, wzmacniania rowów przydrożnych itp.

Obecnie jedynym śladem istnienia gminy żydowskiej w Kórniku jest brama nad dawnym przejściem z rynku do bóżnicy, tzw. Ucho igielne, z napisem w języku hebrajskim i niemieckim. Została ona odnowiona staraniem Kórnickiego Towarzystwa Kulturalnego, natomiast w samej bramie zostało urządzone lapidarium nagrobków żydowskich wydobytych staraniem działaczy tegoż Towarzystwa z ulic, rowów i innych miejsc miasta.

(wpis przygotowany na podstawie artykułu „Z dziejów gminy żydowskiej w Kórniku” Stanisława K. Potockiego)

Film

Historia Żydów, w tym jednym z wielkopolskich miasteczek, toczyła się od XVI wieku, przez czasy Teofilii z Działyńskich primo voto Szołdrskiej, secundo voto Potulickoej – znanej dziś, jako „Biała Dama”, aż po czas okupacji, kiedy w 1942 roku Żydzi musieli opuścić Kórnik.

Co po nich zostało …? – trochę dokumentów, niewiele zdjęć, kilka macew, resztki wspomnień … – ot okruchy…

Reportaż zrealizowany w 2013 roku w ramach XVI Dni Judaizmu w Kórniku na zlecenie Fundacji Zakłady Kórnickie 

Grafiki, fotografie i materiały archiwalne pochodzą ze zbioró Biblioteki Kórnickiej PAN

Polecane artykuły

Jadwiga Zamoyska – Skarby Generałowej

Jadwiga Zamoyska – Skarby Generałowej

Z okazji 100-nej rocznicy śmierci Jadwigi Zamoyskiej oraz z inspiracji Fundacji Zakłady Kórnickie, Sejm RP uhonorował ją tytułem Patronki Roku 2023. Z tej okazji powstał film dokumentalny „Jadwiga Zamoyska – Skarby Generałowej” opowiadający historię jej życia oraz wspominający Cepculki – uczennice Szkoły Domowej Pracy Kobiet, którą stworzyła Zamoyska

czytaj dalej
Dzieci morza i wiatru

Dzieci morza i wiatru

Film dokumentalny opowiadający o najlepszych stadninach i ludziach hodujących konie kiedyś i współcześnie oraz o tym, jak pracować ze zwierzęciem, aby rozumiał jeźdźca i był jego przyjacielem.

czytaj dalej
Biała Dama z Kórnika

Biała Dama z Kórnika

Teofila z Działyńskich Szołdrska-Potulicka – wybitna przedstawicielka rodu Działyńskich, władającego Zamkiem w Kórniku, która w czasach ogólnego upadku gospodarczego Polski doprowadziła majątek kórnicki do rozkwitu.

czytaj dalej
Wybuch Powstania Wielkopolskiego – 27 grudnia 1918 roku – wspomnienie

Wybuch Powstania Wielkopolskiego – 27 grudnia 1918 roku – wspomnienie

Listopad i grudzień 1918 roku w Poznaniu i w Wielkopolsce to czas szczególny. Z jednej strony – to czas oczekiwania na decyzje polityczne, które miały zapaść na odległych salonach międzynarodowych. Z drugiej – czas gorączkowych przygotowań do odzyskania wolności we własny sposób. Nikt nie spodziewał się, że właśnie 27 grudnia 1918 roku sprawy przybiorą taki obrót.

czytaj dalej
Tytus hr Działyński

Tytus hr Działyński

Film prezentujący biografię jednego z najszlachetniejszych arystokratów Wielkopolski. Stworzył on specyficzny skarbiec kultury, który przetrwał i służy nam do dziś.

czytaj dalej
Trudne początki – aktywność gospodarcza W.Zamoyskiego

Trudne początki – aktywność gospodarcza W.Zamoyskiego

Po kupnie Zakopanego, po ogromnym, finansowym wysiłku, zadłużeniu majątku kórnickiego – przyszło działać Władysławowi Zamoyskiemu na nowym, nieznanym terenie. W artykule poruszono kwestię, dlaczego hrabia Zamoyski nie skorzystał z możliwości, jakie stworzył fakt, że Zakopane rozwijało się w owych czasach jako popularny ośrodek turystyczny i spa.

czytaj dalej
Dobrawa – Matka Chrzestna Polski

Dobrawa – Matka Chrzestna Polski

Każdy z nas ma metrykę chrztu, gdzie w odpowiednich rubrykach stoi data, imię, imiona rodziców i rodziców chrzestnych. Podobną metrykę można by próbować wypełnić także dla całego kraju. W rubryce „imię” nie wpisalibyśmy jeszcze: Polska – bo nazwa taka nie była w X w. używana i najpewniej wcale nie istniała. Nie ma za to właściwie wątpliwości, kto stanąłby w charakterze matki chrzestnej – to książęca małżonka, czeska księżniczka Dobrawa. Nazywanie jej matką polskiego chrześcijaństwa nie jest zresztą niczym nowym.

czytaj dalej
Refleksje w 1050 rocznicę Chrztu Polski

Refleksje w 1050 rocznicę Chrztu Polski

Księżna Dobrawa – Matka Chrzestna Polski – to jedna z pierwszych rzeczywistych postaci naszej historii. Dzięki Niej odmienił się nie tylko świat naszych praojców … ale i nasz świat. Dobrawa jako „matka chrzestna” – to dla nas też idea …

czytaj dalej
Komendant „Rakoczy” – dowódca Powstań Śląskich

Komendant „Rakoczy” – dowódca Powstań Śląskich

ALFONS ZGRZEBNIOK (1891-1937) – pseudonim „Rakoczy”, nauczyciel, działacz samorządowy i polityczny, komendant powstań śląskich. Od znaczony m.in.: Orderem Virtuti Militari V kl., Krzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi, Krzyżem Niepodległości z Mieczami, trzykrotnie Krzyżem Walecznym i Złotym Krzyżem Zasługi. Sejmik Województwa Opolskiego ogłosił rok 2017 – Rokiem Alfonsa Zgrzebnioka, dowódcy I i II Powstania Śląskiego.

czytaj dalej
3
4
3
3